باریجه؛ میراث سبز کوهستان‌های ایران

باریجه یکی از گیاهان ارزشمند دارویی و صنعتی ایران است که در مناطق کوهستانی و مرتفع کشور می‌روید. این گیاه با نام علمی Ferula gummosa شناخته می‌شود و از تیره چتریان (Apiaceae) است. باریجه گیاهی چندساله، پایا و بومی فلات ایران است که به‌صورت خودرو در ارتفاعات استان‌هایی مانند همدان، چهارمحال و بختیاری، فارس، اصفهان، خراسان و کرمان یافت می‌شود. باریجه در میان دامنه‌های صخره‌ای، خاک‌های سبک و شرایط آب‌و‌هوایی خشک و سرد به‌خوبی رشد می‌کند.

ویژگی برجسته گیاه باریجه، ترشح صمغی معطر و چسبناک از ریشه یا طوقه آن است. این صمغ که در ادبیات علمی و صنعتی به نام "گالبانوم" شناخته می‌شود، یکی از پرکاربردترین فراورده‌های طبیعی در حوزه داروسازی، عطرسازی، طب سنتی و صنایع شیمیایی است. مردم بومی از گذشته‌های دور با بریدن پایه گیاه، شیرابه آن را استخراج و پس از خشک‌شدن، جمع‌آوری می‌کردند. این کار هنوز هم در بسیاری از مناطق با همان شیوه سنتی انجام می‌شود.

در طب سنتی ایران، باریجه دارای طبع گرم و خشک معرفی شده و برای درمان بیماری‌های متعددی کاربرد داشته است. از جمله مهم‌ترین موارد مصرف آن می‌توان به رفع نفخ معده، درمان آسم، تسکین دردهای مفصلی، تقویت قوای جنسی و بهبود گردش خون اشاره کرد. این صمغ همچنین دارای خاصیت ضدعفونی‌کننده و خلط‌آور است و از آن برای پاک‌سازی دستگاه تنفس استفاده می‌شود. بوعلی سینا در کتاب قانون از باریجه با عنوان دارویی قوی در درمان فلج و بیماری‌های مغزی یاد کرده است.

در صنایع مدرن، صمغ باریجه به دلیل رایحه گرم و تند خود در فرمولاسیون بسیاری از عطرهای مشهور جهانی حضور دارد. همچنین در صنایع غذایی خاص، مواد آرایشی، ساخت بخورهای مذهبی و برخی داروهای گیاهی، از عصاره یا پودر باریجه بهره‌برداری می‌شود. ترکیبات مؤثر موجود در باریجه شامل رزین‌ها، اسانس‌های فرار، ترپن‌ها و ترکیبات کومارینی است که هرکدام دارای خواص بیولوژیکی قابل توجهی هستند.

با وجود همه مزایا، باریجه در معرض تهدید است. برداشت بی‌رویه، چرای دام، آتش‌سوزی‌های طبیعی و نبود برنامه‌های حفاظتی باعث شده است ذخایر طبیعی آن کاهش یابد. صمغ‌گیری غیراصولی باعث آسیب به گیاه و حتی مرگ آن می‌شود. از همین رو، کارشناسان منابع طبیعی توصیه می‌کنند برداشت باید به‌صورت تناوبی و با حفظ گیاه مادری انجام گیرد. همچنین توسعه کشت باریجه در اراضی مستعد، می‌تواند به عنوان راهکاری پایدار در حفاظت از منابع طبیعی، ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی مناطق روستایی مورد توجه قرار گیرد.

در مجموع، باریجه نه‌تنها یک گیاه دارویی است، بلکه بخش مهمی از سرمایه‌های طبیعی ایران به‌شمار می‌رود. با برنامه‌ریزی، آموزش بهره‌برداران و سرمایه‌گذاری علمی، می‌توان از این میراث سبز کوهستانی به‌صورت پایدار و سودمند بهره‌برداری کرد؛ به گونه‌ای که آیندگان نیز از فواید آن بهره‌مند شوند.